Понедельник, 21 апреля, 2025
Ӧӧні Блог Страница 8

Сурабыстах…

0
Сибдей Том

Сурабыстах, айоол (ил-хыс!): Сибдей, нимее
Чабал-чубал чуртазағасты нуулып, ӧктеп,
Хайдағ андағ ил чазыттығ таңмаа
Чол тоозынын, тик кӧдіріп, сопладып,
Кӱң чарии алтында кӧлек тастап… кемге
Туза полдың пу чарығас чылиинда?
Ниме ит салдың син час хонығас пізиинде?
– «Тиктең сурдың» тіп узун чооғас тілбірееске
Сылтана суурынарға сағызым амды сынап парбас:
Пілчем пір ле ниме: Сӧстең артых
Пу чарых хойнында паза хыймырааны чоғыл!
Тадар полғанымда – миннең нимес, ӧбекедең,
Анаң пасхазы миимнің тоғыс хоозы:
Тадар ползаң – тадарла матап арах!
Кибел, тізең, Хан Тигір ызых аазы!

26 май  2020 чыл, 10.33 час иртен

Civilization!

0

Одырыбыстым пазарға… Чох – пас саларға:
“Тоозылча ол тус хаҷан…” Кинетін, пок!
Программам тоғынминча! Малхатча, ынҷых!
Тӧлеглер чох «тиккеҷектерге» чаапча
Ахчазы чох тузаланыстар кеенін…
О, чох! О, Билл! О, Гейтс! Чидер сағаа…
А щорт… пасхазын парып таап алим…
Кірчем илбек ірімҷік хыл чолларына –
Тӧп-тӧӧйні таап, тикке, “пулуды” пар (!),
Компьютерге ам кире хондырчам:
Олох ло тӧӧй тудыныстығ, тадарлапча (мағаа),
Че, сағынчам, – кибеллепче, чарир!
Пасхазы ноо хылиин тың даа киректебинчем.
Амды за, пот, пудурғы… сағызахты хаап,
Узаратчам тикке программа хойнында:
“Тоозылча ол тус, хаҷан…” Кинетін – сағызах:
“А… ноо кирек, пасхазына чоңнанарға,
Хоптанарға, хайдағ-да тус…
Ирт париған ӱс сыр таңма чаламалар салғаана –
Килер пасхазы пір, кӧгемзіг пар Хан Тигірі таңмалығ.
Амғы парчан “илбектіглер” таңда…
Пол парарлар підегліг хара моостар –
Улуғлап оларны ынҷыхтар даа адабас…”
Тоозылча ол тус…
Мин дее ол туснаң тоозылчам хада –
Хынчам, хынминҷам ма, че азарыл полбаспын:
Пу даа кізее сӧс тазы хылых анииның аймағы
Айағ чох тееп, чӱрек сістерін хойыдар кӧпке…
Че тоозылче ол тус… Мин тадарлаам, пос алынҷа,
Кибеллеп! Кӱстенгем пар чӱреемнең, чылхым хаап,
Ухаанҷылирға ойыннарда кӧбізін –
Tadarkhan-наң сӱре хайдағ-да танктарны ойнап,
Че… ол полған (ам даа парча!) олғанос чарых сағыс,
Хаҷан парчан ол ойында ӧлчезің син муңарлап,
Анаң пазохтаң на хатапчазың… чуртазыңны!
Ӏди мӧгі ил хойнында ӱтеертініс ізиии
Уурабинча ноо да пар атыс-хыйаллар аниинда…
Тоозылча ол тус, хаҷан… Ол тус сынаптаң тоозылча…
Амды Tadarkhan-танктар чаалазы ізиинең
Пасталча наа чол – наа хал сағыстар изерізі (тадарлап):
Civilization!

 

25 май 2020 чыл, 21.53

Сынап мағаа паза пір пирілген полған полза чуртас

0

Сынап мағаа паза пір пирілген полған полза чуртас,
Паза хати аймахтығ сағысты пулғап, илні сынирға,
Пірдее дее туртухпин, холға чатхан тудынып, пастырарҷых,
Чоннар аймағынҷа пілізімні тарадып, тахпахтарны саларҷых!
Полған на кӧӧмде чарыпчатхан сағыстың ухаанҷылын,
Хан Тигірде пӱлес аймахти салылған ил чылтыстарның чорығын,
Хати-хати толғалчатхан галактикалар ооғазының тоозынын…
Мына пу чарых сағызымнаң – ағылымның тоозазын,
Пір харанмин полған на оолға ба, хысха… піліс пирерҷікпін:
Ноға паза хайди ӱрегліг идібіс палғалча хоолай хооғынаң!
Хайди пос хылыныс ағыны салғаа іткіс кӱзінең танығлығ!
Сынап мағаа паза пір пирілген полған полза чуртас…

Сынап мағаа паза пір пирілген полған полза чуртас,
Мин чииттеңӧк илбектіг сағыстығлар чон улузын хооп,
“Хан Тигірҷе чӱсчең киме пӱдір!” – тіп сағысха устана,
Ӏткіс кӱзі чозағына тӧстене, хатығның хатиин кілеп,
Ӏстезіп ниме-нооларның палғалызы чылығ-ізиинін ноолып,
Хан Тигірде парчан тірігнің чазығын санирҷых хыниин хаап,
Сынап мағаа паза пір пирілген полған полза чуртас…

Хати мағаа паза пір пирілген полған полза чуртас,
Мин сарыннар пазарҷыхпын… муңарлап хылиин хаап!
Полған на кӱн, полған тіріг ноо ниме чӱрексеен-хайнаанға
Поларчых арығ сағыстығ ил хазыхтығ чатханымның тахпаа!
Хыныс ізии, чохсыныстар изерізі хылииның поза паан
Тартарчыхпын чатхан хыллары чазырхоос салғаанаң,
Сынап мағаа паза пір пирілген полған полза чуртас…

Йа-йа! Мағаа паза пір пирілген полған полза чуртас,
Тадар тілнің парчан ызии чолларынын хостап, чӱлтек романнар –
(Кибелісти!) саларчыхпын чыл сай даа теедег хаалағнаң!
Парчан ухаанҷыларның чир ӱстӱндегі салымнарын алынып! –
Эй-ей! Тадар тілнең артых чох поларҷых сілии сӧстернең паалағлығ!
Чӱс алыптығ нымах чіли хайҷылар кибір хоостарын чазап,
Минің дее чатханым ол романнарны хайлирҷых хыйғылап!
Ээ-к, айа! Паза пір пирілген полған полза чуртас!…

Хоза пір пирілген полған полза чуртас (сынап-сынап!),
Мин аарсынмин ахча чолларын хазырып, амды…
Сыр чох, чік чаҷын чох ахча саннарын хоостирҷых токеннернең –
Ӱгреніп алып джавалар программазын, блокчейннер тӧстеп –
Тӧстир поларчыхпын пос хазназы синінде Тадар Ханның кӱзін!
Ирткен пуртах чыллары-тоозыны Алтын Ордаға хозылып!
Сынап хоза пір пирілген полған полза чуртас…

Сынап, паза пір пирілген полған полза чуртас,
Парчан чоннарның пілізін хахтап, таллап артығы чарығын
Тадар тілнең хати сілиин палғап, мин сайттарны чайир идем,
Муңарлап! Чалғызаан нимес, иптіг чонның кӱстеріне кӧстеп,
Кибелістер бе, сарыннар, нымахтарны, піліс чітиин чазап,
Кӱннең кӱнге пос чазығының сіліглестіг чанын чазылдырып…
Чайирҷыхпын, паза пір пирілген полған поза чуртас…

Ӏзе, паза пір пирілген полған полза чуртас,
Аңмайып одырып, арса… улам алҷаастанар ноо даа кізі –
Ӏзеніп киліп чи: паза пір соң хатаанында ит саларым!
Аннаңар, паза пір пирілген полған полза чуртас,
Пу даа кибелізек, арса, пу чарыхха килбесчік…
Пу даа чохсынызым, толбаан ікінҷілестер ооғазында халып,
Арса, хаҷан даа Хан Тигір чарығын кӧрбесчік,
Паза пір пирілген полған полза чуртас…

8 май 2020, 12.38

Алтын Орда иске кірді

0
Тартария

Сағызахтар сеектер чіли ыылазып,
Андар-мындар ойлаңнапча хайбағынмин:
Иске тӱзіп хайзы-пірсі пырлахтанып,
Кибелістіг романахнаң чайхаңназып,
Кӧглер салча пірдеезіне сай салынмин…
Э-эй! Ухаанҷыласнаң суулазып,
Хан Тигірнің кимезіне сӧс таарлапчам,
Тадардинаң таллап артығынаң хапхлап,
Іткіс кӱзі салғах ізиин сахтап,
Алтын Орданың тіріг ханын аныпчам!
Килер ол тус, хаҷан сӧстернің ооғазы
Тадар табан аданған Тадар Ханын
Санға салар – чӱрексістер син синінҷе!
Хаҷан Хан Тигірнің оңнап алзалар чанын
Холға тутпас, холға кірбес сағ аниин,
Андада, пот, пу сағызахтың инінде
Табарлар артыхтарның ӧң сурларын!
Чайааны пар чапсых сӧс чурухтарын!

31 март 2020, иртен 8:45

Тузы читкенде, сӧзiм читiрим

0
Сибдей Том

I. Тузы читкенде сӧзiм читiрим,
Чазым толғанда салыбох салим,
Чолым полғанда чоллабох салим, айтыбох пирим.
Чоным чыылғанда алғыстап пирим,
Столым часханда ас-тамах салим,
Чiрче тутхан ирет читiрим, сарнабох пирим.

Чӧрген чирiм пар,
Кӧрген чолым пар,
Алтон аймахти толғанған чыллар,
Алтон аймахти толғалған чоллар
Ырах халдылар.

Пасхан чазы пар,
Сыххан хырлар пар,
Алтон аймахти толғанған чыллар,
Алтон аймахти толғалған чоллар
Айланмастар.

II. Чоным чыылғанда айтыбох пирим:
Сӧстер алығын пiрiктiр чӧчем.
Чазалбаан ӱнiн тӱзедiп чӧрчем,
Ойых чох ползын.
Сӧске пай улус сӧске хабылзын,
Сӧзi чох чазағ кинде хабынзын,
Тадар сӧзiнiң ӱлӱзi ползын,
Сарынға кiрзiн.

Чылан чирiм пар,
Чағын чоным пар,
Мин чазаан сӧстер хырылбин халар,
Мин ырлаан кӧглер хурубин халар,
Чонға чайылар.

Тӧреен тӧлiм пар,
Кизек чоным пар,
Алтон аймахти толғанған чыллар,
Алтон аймахти толғалған чоллар
Айланмастар.

III. Пу син чӧргенге чир дее аарсынмаам,
Пу син полғанға аарда хомзынмаам,
Кӧксiм кӧӧн кӧрлеп, пӱӱн дее мин ырлаам,
Чонымны алғаам.
Час чазаан улус миннең сарнасхай,
Алтон даа толза, артығы полғай,
Алны чол iзии ол синӧк ползын,
Ам даа чазалзын.

Чӧрген чирiм пар,
Кӧрген чолым пар,
Алтон аймахти толғанған чыллар,
Алтон аймахти толғалған чоллар
Ырах халдылар.

Асхан чазым пар,
Сыххан хырым пар,
Чӧрген чолымның чорығы халзын,
Алтон чазымның кӱнi чарызын,
Ам даа чайылзын!

Сибдей-абай

0
Сибдей Том

Сибдей-абай ӱгрет парча… Сибдей-оолахты.

Абайға 50 азыра час, чуртас кӧйеезiн чалған тирге кирек. Оолах, тiзең, ам на армиядаң килiп, чуртас чолын хайы саринзар чылдырыбысчаң тiп сағыс тарат чӧрче.

Абай – оолахха:

– Хайдар парарға сағынчазың ал?

– А та… Кибелiстер пазарға, неке, ӱгренерге парам. Пурнада… хакас филологиязын тоозып алам,  анаң андархызы кӧрiнер…

– Алаанма!!! – кинетiн Абай тура килiп, Оолахты мигелеп сыхты, – син… пурнада хазииңны тударға кӧнiгiп ал. Анаң – ахча оңдайын холға кирiп аларға кирексiң, анаң на (устығ салаазын Хан Тигiрзер улап салып)… пудурғы кибелiстерiңнi пазаачыхтанарзың анда! – пу чир нимес Сибдей-абай тарынча чуртас кӧргелек Сибдей-оолахха.

Сибдей-оолах сым турча. Че ам даа сурии тоозылғалах…

– А (тiдiнмин) хат алып, палаларны ӧскiрерге чи?.. – сала пулбыранча Сибдей-оолах.

– Палаларны идерге… ӧнетiн ӱгренерге кирек чоғыл! – пазох тарыныбысты Сибдей-абай – олар… постары поллап парчалар. Ағаа… ахча даа кирек чоғыл! – нимее-де чӱрексiпче Сибдей-абай.

– Че, пiлдiм… – таң сынап, таң хайди Сибдей-оолах Сибдей-абайның хараанзар, итсе, орта кӧрче,  хыйа албин.

– Ам чiзе, хайдар парарға? – Сибдей-абай пудурғы Оолахсар кӧрбиндеече.

– Неке… планшет алып аларға кирек. Программированиеге ӱгренерге… Алай ба… тiгi, электрикке ӱгренерге кiрерге…

– Хосханах!.. – Сибдей-абай пiл полбинча Сибдей-оолағасты.

– Ну… Сiрер тiпчезер… ахчаа ӱгренерге кирек, а ахча толдыразы ам… электроннай ахчаа кiрерге итче, анда, тiзең, программист поларға кирек… Пос ахчазын программист ле ит полар. Паза планшеттернi пос оңдайлығ энергетикаа кирерге кирек, СШГЭС-тарға iзендiрбин, чiзе. Амды ол «бестопливные технологии» адалча. Тадарлап чоохтаза, Хан Тигiр кӱзiнең тоғынчатхан кӱске кiрерге кирек…

Сибдей-абай мындағ хыйға ооолахты ам кӧрчеткен чiли, кинетiн сурабысты…

– А… пудурғы стихтарыңны чи… хаҷан пазарзың?

– Так аны… Сiрер и пазыңар – пулбырабысты Сибдей-оолах чуртас чуртап париған пазына хыр сас  сабысхан иренге.

– Мда… – нимее-де тiстерiнең тайнан салды Сибдей-абай, че чооғы паза чоғыл осхас.

– Че… мин парим… – Сибдей-оолах iзiк кистiнде тубан чiли хайыл парыбысхан.

– Ӏзе, – сағызын тарат парча Сибдей-абай, – ахча чолынҷа парчаны даа чӧрче, че… медиа-романны тадарлап пасчаң кiзi пу чир ӱстӱнде паза ноо кӱлӱк табылар ни зе…

Олох туста хайдағ-да ла чарых сағыс сабылчатхан Сибдей-оолахтың чiт парыбысхан саринаң, анда даа хайдағ-да хайхастығ, пу кiзi таныбас Хан Тигiрнiң чылхызы пiлдiрте сабылчатхан осхас полған…

Ол чарыпчатхан чолда чылтыстарҷа чорых чӧрчең кӱс арығли сах пiди урундыра килчеткенi найла iле полған хыр сасха сабыл парған Сибдей-абайға…

Сибдей-абай за олған тузынаң сығара ол ла чылтыстарзар харахсын салҷаң, «а ниме ол чарытхыҷахтарда пар ни зе» пiлiс хуйағын сыбыра кӧстеп чӧрчең пу кiзее пiлдiзi чох оох чарыптчахан пызыңазахтарзар… Арса, аннаңар даа ол позының кибелiстiг романын «Хан Тигiр кимезi» тiп адаан полар.

Сибдей-абай, сынап чоохтаза, Сибдей-оолахха найла… атархапчатхан.

Иртен иртӧк таң чараалах туста 

0

Иртен иртӧк таң чараалах туста 
Кинетiн уйғу тобыра сурағ читкен – 
Сурығ килген: Сибдей-абайахтың хайди 
Пiлiп алҷаң ухаанҷылас хылиин? 
Хайзы хыриин хычып па, хазырып, хахтап… 
Хамағасха ташлада хаптырҷаң? 
Хайдаң тапчаң таңмаҷағас iзиин: 
Мына-мына… кӧрдек, сынап, айа!.. 
Ол… Пушкиннең халбинчаттыр, эй-ей! 
Пу… Дантенең чир дее кинегi чоғыл-ал! 
Кем дее ползын… Кидеркiдең, Ӏскер чирдең! 
Кӧрдек ол… ынҷығазахты (Сибдейнi чи!) 
Роман шалча – кибелiстеп ишо! 
Хал ямбтың поза паан холда ол пик тудып, 
Баиннiң чолынҷа узаратча ниик пазыдын! 
Ил чазығын алча иске, анаң… пулғалдырып 
Хан Тигiр хоолайҷа ах чарых сӱрiсче! 
Кирек полза… пик сағызы устиин ысча 
Тӱбi кӧрбеен, испеен хатығлас саринҷа! 
Сибдейекке чирде чир тудығ чоғыл: 
Хайдар хынза анда ол ӱкӱсче! 
Ханҷа хынза анча кӧрче чуртастарның аймағын! – 
Хан Тигiрҷе ал чӧрче сағыс пайиин! 
Анаң, чiзе, чатхан хылын тартыбысча оңдайли: 
Сарнир полза, тахпағынаң ызлатча, 
Кӧглир полза, ил хомызын холға ала, 
Анаң андар Хан Тигiрнi холлапча!.. 
Искен улус тоғазығда пас килiп, 
«Ноға испеебiс синi – тiп, – ӱнiң сiлiг!» – 
Чапсых чӱрексiнiс iзиинең ӱлесче… 
Сибдей, тiзең, ноға-да ааллабинча – 
Чонға сығып, ырларын чазабинча. 
Паза кӧрзең, Сибдей-абай… хамнапча! 
WordPress-ектi тадардинаң аптапча! 
Алны-кистiн салча ол тимiр мииске, 
Анаң, кил, ол ойнатча тимiр чанын – 
Тадар Ханнаң анда ол пиг посха! 
Ноға-ноға тадар улус аймағы андах оох: 
Пос сайттарын чазап Сибдей – пастағыох! 
Че… танығлығ, хара пасхаҷыл азынызы пу: 
Нинҷе чир тобыраан пасхлаан кiзi аймаанаң 
Сибдейге килiсче… Хан Тигiрҷе романы – 
«Ковчег Тенгри» ол орыстап солалча. 
Анда – тадар табанның чазыды, ухаанҷылы! 
Парчан чоннар кӧрбеен полған пу чағында 
Кинде iзиинiң табырах хал парызын: 
Сӧстер изерiзi таңмалар чолын хобырып, 
Ӱнге кiрче! Кӧрер ползаң тын хадылынаң ал! – 
Кӧрҷең-исчеңнiң миизi тимiр тирiгнiң чылхызы – 
Медиа-роман! Хосто чiли Хан Тигiрнi пiзеп, 
Кӧрбеен харах, испеен хулах оңдайын халын саап, 
Сибдей ӱнi киптепче тадар хоозын – 
Пурунғы сӧстер ооғынаң салча, 
Хан Тигiрнiң сын сағызын часча!.. 
Ырлаза – постың кӧӧн салар чатханға, 
Кӧглезе – хомыс мойынын тудар илектебин, 
Санға кiрзе – галактикаларнаң поохтапча чылларны, 
Киптир полза – компьютернең узанча; 
Кибелезе – чӧптесчедер Италия ухаанҷылнаң… 
Иртен иртӧк, тӱсте килген сурағ – 
Пос позымнаң сурастырығ ноға-да: 
Хайдағ ни чидiге читттiм мин дее пу наада? 
Итчеңнiң тоғызы ам даа илбек – хазаада 
Турча пегас урухталбаан… – 
Ол сегiрче, тепкленче кииҷе кизiннең – 
«Наукаҷа трактат» паза пiрсi роман 
Паза уйғу тӱстерiмҷе ойлап тур, 
«Ээк-айа!» – Хан Тигiрҷе хайлап тур… 

Ниме-де Хан Тигiрнi ӱгренчеткен физиктернiң кӧбiзi алҷаастанча?

0
Хан Тигір чозахтары
Хан Тигір чозахтары

Иртен тура ноға-ноға Хан Тигiрдеңер кӧрiгнi кӧре салдым. Чӱреемнi пазох кӧдiрiп алдылар, а!
Тоғысха чазағ чол киле, пас салдым пу кӧрiгнi. Сынап таа чи – пӱӱнгi физиктернiң алаамдыры Хан Тигiрнi дее асча. ;). Эк, худай ла кӧргей оларны 🙂 –

Тӧреен тілім – И туган тел

0
Габдулла Тукай
Габдулла Тукай

 

И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!
Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.
Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән,
Аннары төннәр буе әбкәм хикәят сөйләгән.
И туган тел! Һәрвакытта ярдәмең берлән синең,
кечкенәдән аңлашылган шатлыгым, кайгым минем.
И туган тел! Синдә булган иң элек кыйлган догам:
ярлыкагыл, дип, үзем һәм әткәм-әнкәмне, ходам!
Тӧреен тілім, хынған тілім! Ӏҷемнің-пабамның тілі!
Чир ӱстӱндегі кӧп нимені тӧреен тілімнең пілдім.
Иң пастап тӧреен тілнең іҷем пизікте ырлаҷаң,
Анаң соонаң хараа тооза ууҷам нымахтар салҷаң.
Тӧреен тілім, хайдағ даа туста полысчым пол турҷаңзын син,
Кічігдеңӧк хада ӧскенім, ӧрініс-хомзынызым.
Хынған тілім, синде тӧреен иң ызых сӧстерімнің ізии:
Худайым полып ал халдах мині, іҷем-пабамның хылиин!
тілбестеен Сибдей Том
 
О, как хорош родной язык, отца и матери язык,
Я в мире множество вещей через тебя навек постиг!
Сперва на этом языке, качая зыбку, пела мать,
А после – бабушка меня старалась сказкою унять.
Родной язык, ты мне помог понять и радость с малых лет,
И боль души, когда в глазах темнеет, меркнет ясный свет.
Ты мне, родной язык, изречь молитву первую помог:
“Прости меня, отца и мать, великодушен будь, мой Бог!”
тілбестеен орыс тіліне А.Чепуров

Кӱргеннер

0
Салбыкский курган
Салбыкский курган

Сōстері паза кōō Сибдей Томни

Пурунғы чылларның ирткені –
Ибімнің ізік хыринда:
Кргеннер, кргеннер кргеннер…
Тіріг хан хаан-да ізиинең !
Матырлар суулаан пиглерге:
«Пістің чолыбыс – Тигір тōстеріне !
Ниме кирек пос кізілерге ?!
Хылыс хурчан ыырыны чаалирға !…»
Че история нымах нимес…
Чуртас чолына соған тўзер.
Албаннаң на тōлен полбас,
Тис чōріп чўрек тее ōлер.
Пурунғы чылларның ирткені –
Илбек Чазы чирлерін харабыс:
Кргеннер, кргеннер кргеннер…
Піс тее олар чолын пазарбыс.
Че… хайда ни пурунғы хыйғалар ?
Хайда кōй халған пічіктері ?
Матырлар чōрген чоллары –
Кўргеннер, кўргеннер, кўргеннер…
Чоным амды хара пас,
Кргеннернің ундуп хыйғазын,
Обаа тас – олаңай ла тас !
Кірōстерге ле чōрче чағын.
Пурунғы чылларның ирткені –
Ибімнің ізік хыринда:
Кргеннер, кргеннер кргеннер…
Тіріг хан хаан-да ізиинең !