Суббота, 19 апреля, 2025
Ӧӧні Блог Страница 3

Популярная песня “Надежда” на хакасском языке

0
Песня "Надежда" на хакасском языке
Песня "Надежда" на хакасском языке

Кӧӧ Александра Пахмутовани
Сӧстері Николай Добронравовти

***

Чарытчадыр таныбас чылтыс
Иб иркінінең пазох ырахпыс.
Самолёт чоллларынаң ӧкіс
Городтар арабыста турарлар…

Пу чирде тубаннар, наңмырлар,
Пу чирде соп-соох кӱн чарыхтары,
Пу кізі паспаан аймах чоллар
Хоостап тур хайхастығ пар чулларны…

Ӏзеніс — чӱреем чылтызы,
Ӱлӱзім — махачылас сыйығы.
Че сарын… чалғыс таа ползын,
Турам на анда кӧӧмні кӧдірзін!

Син, киртін, мында ырах чирде,
Кӧп ниме пасхали кӧрінчедір, —
Кӱгӱрттіг наңмырлар хурупча,
Тартыстар даа амыр пӧгілчедір…

Пілер кирек чӱреебісте сахтап,
Полар кирек ипти хылых тудынып,
Пу чуртастың часказы чылии
Хығырып пілер кирек ырызын…

Ӏзеніс — чӱреем чылтызы,
Ӱлӱзім — махачылас сыйығы.
Че сарын… чалғыс таа ползын,
Турам на анда кӧӧмні кӧдірзін!

Ундудып саларға чарабас,
Сарналбин халған ізіг кӧглерні,
Хынғанымның кӧңні чох хараан,
Соох пораан Москвадағы чиллерні…

Арабыста пазох ла городтар,
Пазох чуртас чарча пісті ырахта,
Тигірде піс таанмас чылтыстар
Ӏзеніснең сур хоостап пызыңнасча…

Ӏзеніс — чӱреем чылтызы,
Ӱлӱзім — махачылас сыйығы.
Че сарын… чалғыс таа ползын,
Турам на анда кӧӧмні кӧдірзін!

***

Кічиҷегес кӱскеҷектер паза чоп-чоонакай аба-паба

0
Кічиҷегес кӱскеҷектер
Кічиҷегес кӱскеҷектер

Пар пістің Ағбанда
Кічи-иҷек магазин.
Кічи-иҷек магазинде
Кічи-иҷегес кӱскеҷегес
Сатчадыр кічіглерге
Иң кічіг киндеҷегес.
Иң кічіг киндеҷекте
Пар ооғас підірлер.
Анда олар чуртапчалар,
Аалҷылар сахтапчалар:
Хаҷан ни ноо ни оолағас,
Алай ба хызыҷах
Иң кічіг киндеҷекті
Иң кічіг кӱскеҷектең
Кічи-иҷек магазинде
Кӧмес-кӧмес ахчаҷағасха
Садып таа алар.

Пар пістің Ағбанда
Чоп-чоон пір магазин.
Чоп-чоон ол магазинде
Чоп-чоонакай аба-паба
Сатчадыр иң не чооннарға
Чоп-чоон килкім кинде.
Чоп-чоон килкім киндеде ол
Чоп-чоон на підірлер.
Олар анда чуртапчалар
Олар анда сахтапчалар:
Хаҷан ни, ноо ни оол кізі,
Алай ба хыс кізі
Иң не чоон киндені, йа,
Иң не чоон абадаң, йа,
Чоп-чоон на магазиннең
Килкім-килкім ахчаларға, йа,
Садып таа алар.

Пірсінде кӱскеӌегестер,
Тудына киндеҷегестер,
Чоп-чоон на магазинзер
Чиде тӱстілер садығдаң.
– Аба-паба, – тіпчедірлер,
– Кинде киреен пілчедірзер,
Кічи-иӌегес піреезін дее
Арса, посха аларҷыхсар?

Чоп-чоонакай аба-паба
Кисче чоп-чоон очкизін,
Анаң на таап кӱскеҷектерні,
Чоохтанча удур:
– Чарир-а, абыйларым,
Алчам, харындастарым,
Че… хайда сатчааңар?
– Мынадыр! – хол сунчалар
Кічи-иҷегес кӱскеҷектер
Кічи-иҷегес айаларны.
– Хайда? Хараам кӧрбинче… –
Хараана ӧрінминче
Хайран чоп-чоон аба-паба,
Кис салып чоон очкизін.

– Мына, мына, аба-паба,
– Кӧрчезер бе тырғахтарны?
Киндеҷектер – анда!
– Пок! – тарыхча чоп-чоон аба, –
Пыросынчабын, абыйлар,
Че кӧс чітии читпинчеттір
Кічи-иҷегес киндеҷекке;
Киндеҷек підірлерін оох
Хараам кӧрбес пазох.
Кӱскеҷектер хол сабынча,
Чӱрексінбӧк ле тарыхча:
– Кем хығырар киндеҷекті,
Кічіг-кічіг киндеҷекті,
Тырғахча син киндеҷекті,
Хара пасхаҷыл, эй!

Іди хайран кӱскеҷектер,
Тудына киндеҷектер,
Нан парирлар саңай…
– Тохтаңар, абыйларым,
Сірер, харындастарым, –
Кинетін чоон аба-паба
Сурынчадыр позы ам:
– Арса, сірер аларҷыхсар,
Килкім полза ахчаҷахтар,
Минің чоон киндемні,
Уғаа чоп-чоон киндемні?
– Чарир, чарир, аба-паба,
Ахчаҷахтар – піснең хада,
Че… хайда кинделер,
Найла тың чоон кинделер?
– Ніске ӱннең кӱскеҷектер
Пір саңай ӱндестілер.
– Мынадыр, – чоон тырғахтарнаң,
Уғаа чоп-чоон тырғахтарнаң,
Чоп-чоонакай аба-паба
Кӱскеҷектер азаан тӱбін
Ӧӧр кӧдіріп пастаан,
– Сірер, пот, абыйларым,
Кічіг харындастарым,
Парчаныңар… киндемні
Пір саңай пасхлап турзар
Кічи-иҷек азахтарыңнаң,
Кічи-иҷек тырғахтарыңнаң…

– Хайда, хайда? – ніске ӱннер,
Кічиҷегес кӱскеҷектер,
Тапсас турлар хада.
– Азахтар алтында, нооза,
Чоп-чоон підір аймағы!
– Ӱрӱкче хайран аба-паба
Кічиҷегес кӱскеҷектерге,
Ооғазах харағастарға.
– Че, хайдадыр – пазы,
А хайда – азағы,
Чоп-чоон на підірлернің,
Чоп-чоон кинденің синің?
Чоп-чоонакай аба-паба
Пазох кисче очкизін,
Тӱңере тудып пазын,
Чапсыпча пуларға:
Кічиҷегес кӱскеҷектер
Кічиҷегес тырғахтарнаң
Чоп-чоон на магазинде,
Уғаа ла чоон кинде істін
Азарға чоо кӱстенчелер –
Ӱстӱн-алтын кӧрглепчелер;
Таң, пазын ма, азағын ма,
Алнын алай кистін,
Кілеп чӧре, таппинчалар!
Чоп-чоон на підірлерінде –
Кӱскеҷегес істері ле.

– Чоп-чоонакай аба-паба! –
Кӱскеҷектер хоптан турлар,
– Піс прайзыбыс чоннаң хада
Чоп-чоон киндені синің
Чоп-чоонох магазиніңде
Кілеп-кілеп таппадыбыс.
Аннаңар парчабыс,
Сірерні халғысчабыс.
– Че, анымҷохтар, арғыстар!
Паза килер тоғазығда
Кічиҷегес киндеҷекті,
Пасха очкимні кизіп,
Мин позыма алам, –
Пыросынча чоп-чоон аба.

Кічиҷегес кӱскеҷектер
Ніске ӱннең ӱндесчелер:
– Чоп-чоонакай аба-паба,
Мыннаңох кӧп чыылызып,
Хатап килербіс, неке.
Андада муң харахтарнаң
Чоп-соон киндені синің
Піс танирбыс хада!
Іди ибзер айлан турлар
Кічиҷегес кӱскеҷектер,
Кічиҷегес киндеҷектер –
Кічиҷегес тырғахтарда.

Чоп-чоон, тізең, аба-паба
Хол саапча тырғахтарынаң,
Чоп-чоон на тырғахтарынаң,
Чоп-чоон на магазиннең,
Хайда чоп-чоон кинделерні
Кӧр таап полбаан кӱскеҷектер,
Кічи-иҷегес кӱскеҷектер,
Тырғах ла син кӱскеҷектер.

* * *

(хоос В.Н. Кызласовти)

Пегас туйғахтары алай ба ямбтар (кӱлімзіреп)

0

Мына Олимп хырның ил аазын
Тадар аймағы кӱзiпче:
Валерий, тудына хой пазын,
Ылғаах кибелiн iзiтче.

Ай-соонҷа соомчадыр Геннадий,
Тӧрттең тӧртке хал санапча:
Поэттер чазыды хал адын
Рубаи чазыхнаң салча.

Пу алып оолларны хостазып,
Кӧрзем, Евгений шалдырча,
Полған на изiрiк строказын,
Андарох хабына сыхча!

Хайран на ооллар ызыхтары!
Хайран на … тарчыхтар! (Айаам!)
Пегас пуларның ырыхтарын
Кiстеп, ырҷаңнада хапхлаан:

«Ызых Олимпсер, йа, сығарда, 
Хал ямбтың чолын пiлiңер!
Ӱгренҷее чабых iзiктерiн –
Баиннiң кӧӧн iстезiңер!»

Олох Олимптiң тағ идеенде ,
Хыр пӧзии чазыхтаң кидер,
Сибдейек одырча, кӱденнеп,
Бинокль кӧрiснең… Ӱлгер

Чылтыстар чариин санапча,
Чапсых тылаазахтарны хооп,
Олимпсер кӧрiзiн салча…
Анда Пегас, туйғағын ууп,

Пурнап Валераны тепкен,
Анаң Геннадий миизiн чууп,
Хыр инiс соонҷа сундырған.
Евгений позы за – оңарып,

Учуғып-сӧӧлiнiп инген…
Тадар чонға за пу тылаазах, 
Полған-полбаанынаң… читкен:
Хырт ямбты ӱгренер хыйғааҷах!

Кибелнiң чазыдын систер!.. 
Ноға Сибдей ызлатча ямбтаң?
Сибдей пiлче хайдағ сiстер
Хал парча танығлығ … Пегастаң!

Тадархан

0
Тадархан

Тізектіглер тізегін игіртпин,
Азахтығлар азағын ардатпин,
Постаң полған пос чооғына киртініп,
Кöстең кöскен кöс чалынын читіріп,
Синнең хости сыр сағызым саңнал тур…
Тадар табан тат сағызы чох полып,
Сағаа тиңни артығын хыйғылаам,
Синнең хости сас сöзім чарғылаан:
Тізеем полза, тізектене пирбе,
Азаам полза, азаамны узурба,
Сöс ағыны чӯзер муң асхырланып,
Синнең пірге, синнең тиңни,
Пір халыхтап, хылынып, хул полбин,
Пос орынның ил чазыдын піле тура,
«Хатығ хуйах пол пир !» – тіп,
Чир пöлілбес оңдайынаң
Пір аасха тартынчам…
Читон читі хуйағымның тöстерін
Пір öмее тут пир сайах сағам кӯстерін !
Пiр илге ал пир кöс кöрiнмеен сöстерiн !
Минi зе иң чағын арғыс идіп,
Чуға полған сööктерімні киптеп пир,
Тадар Ханыңнаң !
Аннаң артығын за паза мин алынмаам,
Аның артығына паза мин пазырбаам !..
Чарир ползын, илбектіглiг Хан Тигiр !

***

Сибдейнiң сӧспектерi

0

***
Пiлiстiң чолы – пiр ле: сын полҷаа.
***
Хоосчының хоозы кӧп тее полза,
Сынға чидерi хоостаң нимес…
***
От хыринда нинҷе дее сiлiгiнзең,
Сағыс чох полза, ноо туза?…
***
Иргi кип порт поладыр.
***
Пазыр, пазырба, Хан Тигiрнi алаахтыр полбассың.
***
Хан Тигiрге пазырарға кирек чоғыл,
Ол аны киректебинче.
***
Кӱнге пазырбазаң даа – олох ла чылыдар!
***
Кiленчiк кiзi – пазырар,
Тудымнығ кiзi – хазынар.
***
Оттаң кiленмезең дее – чылытчаан на чылыдыр!
***
Суға пазырбазаң даа, тосхырҷаан на тосхырар!
***
Хан Тигiр – пазыртпинча,
Пазыртча – кiзi.
***
Ээ поларға иткен кiзi
Тӧкпес тее ээзiне пазыртар.
***
Киртiнҷектiң чолы сиден дее аспас…
***
Хан Тигiрнi киртiнiстең ал полбасың, ағаа пiлiс ле кирек!
***
Киртiске салған нименiң сыны ас поладыр.
***
Пiлiстiң салтары хаҷан даа пiлiс ле.
***
Хан Тигiрнi пiлбинчетсең, пiлчем тiп орхаңнаба.
***
Хоолайның тӱбi чоғыл,
Хатығластың хырии чоғыл.
***
Хоолайға Худай кирек чох полчаттыр
***
Хан Тигiрнi пiрдеезi чайабаан!
***
Чохтың чолы хаҷан даа – чох ла.
***
Хатығласты чохха хайылдырҷаа чоғыл!
***

 

Ӧлiг армия

0

Чаа чоғыл, че… армия пар,
Субалысча тигiр ӧзеенҷе,
Хуттары чох тастар кӧзеенҷе…
Кӧрдек-ал, оларны хадар!

Пурнада парча пiлiгҷi,
Чалғызааннаң ыраххы тiлҷi…
Анаң соонаң оларға хозылып,
«Хакас»-таң адаластығ оғыл!

Парчаны оларның хыйғалар!
Кинделернi пазып чайааннар!
Че соонҷа оларның тӧллерi
Пiлбин тур пабалар кӧглеенiн!

Чаа чоғыл, че… армия пар:
Тадар тiлнең хоостап сӧлееннер,
Киптенiп, аймахты ӱтееннер –
Диссертацияларны пазар!..

Че соонҷа субалысча тӧл –
Тадарлап, хакастап ӧспеенi…
«Хынчам» тiп Ӧкернiң кӧрбеенi
Сыбырапчалар мағаа: «Ӧл!»

Сыбырапчалар мағаа: хайы
Тадар тiлiңнiң сiлии-пайы?
Сыбыхтапчалар – ӱгренмееннең,
Хырығ ӧлiм хыйча – кӱстенменнең!

Ол армия – пӱӱн хакас чоны!
Тӱгдередiп, пӱгӱрелдiрiп,
Пас парча арғаазынға чуунып…
Пас парча килкiм хойлар соонҷа.

Турчам мин… тағ пазынаң кӧрiп,
Сыбыхтасчалар олар нимее-де:
Кибелiмнiң таанмас ӧттерiн;
Кидерли, «люблю»-ланып ӧӧрнең

Ол армия… пари хайдар-да.
Чаа чоғыл, че… ӧлiмнiг тӧлiн
Кӱстенчем кибеллестiг ӧӧнең
Ал халарға чабыс «хайдар»-даң:

Ырах чоллығ – пӧзiк тирiглер:
Хан Тигiрнiң чариин ибiрлеп,
Сын Чанын тудар… тадар аазынаң!
Тадар тӧрiзе – Тадар Ханынаң!

Чаа чоғыл, че… армия пар,
Субалысча тигiр ӧзеенҷе,
Хуттары чох тастар кӧзеенҷе…
Кӧрдек-ал, оларны хадар!..
***
6 май 2021 чыл…

Ачырғазах

0
Поэт пишет стихи
Поэт пишет стихи

Пар минде (ам на тӧріді тир кирек),
Ачырғазах соолдырчатхан миизімні:
Чиит тустох хал хабынып ил сағысты,
Ямбтың чориин хаап, романнығ тағысты,
Хойыдып тадар сӧстіглес ооғазын,
Ноол турарға ноо даа чӱрек-табысты:
Чабыстығлар хынызахтар тадығны
Алыптығ нымах чіли саларчыхпын,
Хазырып пуртахталчатхан сағысты
Халындырып, сіліглеп хағарчыхпын,
Кӧӧм пар чатхан табыста тударчыхпын…
О, нинҷе романнарның кӱр жанрлығ
Тамырын тударчыхпын сын чанылығ!
Хам поларчых… Шерлок Холмс табанағас,
Сарыннығ поларчых кӧг-ырластығ аас,
Сизікче палғап сӧстер тузазы саан,
Хадыл саап, тӧрирчік сӧстігес-роман!
Хоос-роман таптирчых фотошоп хости…
О ханым-хызычахтар!.. (эротикаа хысти
Ойын пазында кӱзерҷікпін… киптег!
Ямбтың чолында иптелерчік китег!)
Саны кӧп (онарлап, йабылларны ол!)
Чоох кӱреп, таптирчых пис салаалығ хол…
Ачырғазағас читті мағаа киир парып,
Аннаңар, кибеліҷегім тӧзі
Чиит кізее, арса, полар сын сӧзі –
Аарсынмин, чуртаста пар кӧп оохты
Поохти алып, салдыр сал кидеркізер –
Арығ пар чӱрееңнің иптіг теерткізін
Пӧгіне, орталап миизі соохтығнаң,
Хабын син ізіг чӱреең сіртлеенінең!
Толын чиидіңнең! Ит киирирін кӧрбе!

8 май, 2021 чыл. 11 час иртен

Ибде одыр, сыхпа тасхар! (тілбестег)

0

…Не выходи из комнаты, не совершай ошибку.
Зачем тебе Солнце, если ты куришь Шипку?
И.Бродский.

Ибде одыр, сыхпа тасхар! Алҷаастанма таннығ кииге,
Ниме ол кӱн чарии? Хаҷан идің ирініп, арғаастана,
Субарап чӧрче… сағай хаастанып – ибде:
Ыстаным чох истіг пас чӧрчедерге халбастана!

Тіпчелер ырыс хыстын парған ізікке (изірік!),
Чит полбин халған хайдағ да Балидең
(сынап итсе мин позым аспаам хылиимны),
Халидаа хубулып, одыр халған таллах самолётта…

Одыр син – ибде! Туных минің чаным чазылып,
Чайылҷаа хала парды хоостығ сағыста сағылып:
Нимее-де хобырылҷах кибеліске чазынып,
Чӱгурт парча кізі чӧрген чолынҷа пазынып.

Артых сағыстығ ӧӧрлеп чӧрген чарых чорыхтар
Ваннаа суғ саалаанаң амды чылығ чадында:
Чыс саапчатхан, киріпчеткен тыным сабылып,
Чил таны кӧзенегессер амды кӱрең чозыстығ…

Пу даа чи – кибелізекке – амды тарығып,
Ағынып сабылча табан чызы хозылып:
Тасхар тасхын даа сыхчаа – планшеттіг одырыс…
Одыр ибде! Лермон орамазында тоозылып,

Наныбысчаң тус мағаа даа чидер чи!
Кем дее полза (табылар!) ирбен от одынып,
Пулғап, кил, парчан Чайаанны, кидерлеп,
Санир кӱн чорығының чыллар ооғазын:

Кӱстенер, арса, таңма хоозынаң хоостап,
Кілирге тігі чирнің (ол чоғыл!) чадығын…
Кибелістең артых мин пілбинчем хазыхты.
Одыр ибде. Сыхпа тасхар. Чылығ сӧске чазырхап!…

(29 март 2020, иртен 10.30 час)

Хакас тiлiнде полчатхан тус: “че, пче” аффикстер

0
«Че, пче»! Кем мыны пілче?
Кем хакас тіл ӱгренче!
Кем иртен сай пілінче:
Миис ӱгренерге итче!
Ол сӧстерні кілепче,
Ол кӧглерні истіпче,
Ол кинделерде кӧрглепче:
Ноо сӧстернең пірікче
Нымзах аффиксаҷах «че»
(Алай… харындазы «пче»!)
Миис хати-хати кӱстенче,
Миис хати-хати ӱгренче –
Миис «хыйға пол син» тіпче,
Аннаңар ол кӱстепче!
Аннаңар кӱннің иртен
Пу кибелні ӱгренче!
Мында кӧп аймах сӧстер!
Че иң ӧӧні – «че»-дең «пче»!!!
«Че, пче»! Кто знает их?
Кто хакасский язык учит!
Кто каждое утро осознаёт:
Мозг желает учиться!
Он слова ищет,
Он песни слушает,
Он в книгах рассматривает
С какими словами соединяется
Мягкий аффикс «че»
(или его собрат «пче»).
Мозг снова и снова старается,
Мозг снова и снова учит,
Мозг «ты будь умным» говорит,
Поэтому он заставляет!
Поэтому каждое утро
Он этот стих учит (сам).
Тут (есть) различных много слов,
Но главные из них: «че» и «пче»!

 

Хакас тiлiнде полчатхан тус: “ча, пча” аффикстер

0
хакасский язык, аффиксы настоящего времени
Читі часта усхунчам,
Харахтарымны асчам,
Нинҷе-де хати нуупчам,
Анаң орғаннаң турчам,
Азахтарымнаң пасчам,
Туалетсер пастырчам…
Анаң мин чуунчам, чуунчам!
Чуунчам харахтарымны,
Сабыннаң холларымны,
Пастанаң тістерімні,
Суғ сабыннаң састарымны,
Ап-арығ иде чуунчам!
Чысхлапчам азахтарымны,
Хайди даа тырғахтарымны
Хыплапчам сіліг иде!
Піди иртен турчам…
Кӱн чариина хынчам!
В семь часов просыпаюсь,
Свои глаза открываю,
Несколько раз зажмуриваю,
Затем из кровати встаю,
Ногами ступаю,
В туалет иду…
Затем я моюсь, моюсь;
Мою свои глаза,
Мылом (мою) руки,
Пастой зубы (чищу),
Шампунью волосы
До чистоты мою.
Натираю ноги (мылом),
Обязательно ногти
Подстиргаю красиво!
Вот так утром встаю…
Свет солнца я люблю!