Поэт паза Хомысчы.

Иртче кӱннер, айларға хубулчадып,
Чыл даа асхалахтаң хыйғы килдi пазох,
Олох хылҷии – хыйғаны, таң пылазып, –

Амды кӧг тӧзiне Ис сууҷах тартынча:
Хан Тигiр пулуңнарын ибiр килiп,
Хусхун чiли ханадын хахтанча,

Чӧскiн iзiн хыл хомызынҷа чоостап,
Салаалар азырын тартып, iргек сиртiп, (720)
Хыйтлаах кӧглернi оох сӧстернең хоостап,

Тикпенi сегiрте хыллар ӱнiн тартхлап,
Палғаан ат чарысха салған чiли туғлап,
Кӧг-сарын чайылча, чiг городты сулғап…

(Испеен кiзi испеенге хомзынмазын:
Ах чаҷынҷа ойлап тур сӧс омазы,
Компьютерде зе сарын… тығылча!) –

Ис сууҷах хазы чарында хатап
Тӧртебе хыр пазох ла тур, сахтап:
Пудурғы сӧс ухаанҷылы – Поэт, (730)

Амды ил хомысчы хуйағынын холлап,
Нiндiп iкi хылның парчазы яңылазын,
Пеерiзiп, хайда полза ойнап-кӱлiмзiреп,

«Хайдазың-ал?! – хойларны хуйдура
Хысхырып, кил, – кӧглернең удура,
Хуйун осхас… кӧг-сарыннаң хада

Ноға миннең тӧстезерге хынмин,
Орайлат тур хырт идiңнiң iзии?» –
Хара пасхаҷыл ааснаң хыйғылап,

Поэт, таң, тирiнче, таң, ноо ниме итче. (740)
Андар-мындар халбастана пас чӧрiп,
Салаа устар изерiзiн пӧкче…

Паза кӧрзе, Асхыс чол индiредең
Кӧгҷi мӱнген чӱзер “ат” кӱс “хаңааҷах” –
Хызыл «Ферарри» – хуулада килче!

«Махтанҷығас!» – ниик сағыс чӱгӱртче,
Че… чоох iзиин пасха тим тiрiлтче:
Хан Тигiр ооғында Поэт алай… Кӧгҷi

Парчанға сағыс тӧрiтче, кӱсче
Ил чаны хабырғаа тай тайиин – (750)
Пiлiс iзiн сӱрiзiп, чӱрек кӧдiрче

Чоннарның: илбек… чааларға сӱрче,
Алай ба тоғырлас хылиин салдап,
Унадып, пос посты айабин хыйыхтап,

Чайаанның хойнында ойда чада,
Пiрее Тӧртебенiң хыр пазында тонда,
Азах тiзекке тебiнiп ырлир,

Кӧглир чудаан сӧстерiнiң ызиин,
Таңмалап игiр тигiрнiң хылиин…
«Пыром таста!» – чиде салды Ил Пас, (760)

Кӧгҷi, ил хомысчы айдас, хайҷы,
Салаалар теерптин дее хыл хоолатча!
Парчан чоннар чӱреелерiн аптаан,

Хай хайы аның Тигiрнi пулғаан,
Галактикалар тыыға яңылазып,
Хыл сарыны Солбаннаң пiр чайхазып,

Кӧрер-кӧрбестiң суулазын истiп,
Пу хомысчы хуттарға оң поладыр –
Тӱcтерiнде оларнаң кӧглезедiр!

«Хоттас! (кӧгҷi, хазанахты кӧр салып), (770)
Кӧргенде ле, таң азыра сын чоохха,
Пу син тимненгенi… Че, ноозы ам,

Пу хабызығ-харбазығда полар ни зе?
Хайдағ андағ ынҷыхтың чымҷылғазы
Хазабысты… Поэттi «iзiг» соохнаң?» –

Ил Пас аттығ ил хомысчы пастаан,
Чӱрек сiртлее кӧйтине чазынмаан,
Кӧп-кӧнiзiнең чоох iзиин пiзебiстi.

«Тохтаадыр, оол! Пу мӱнiҷектi оортабыс,
Хурсаабыстың кидейегiн киптеең – (780)
Салааларың саба чоллар чолахтир,

Ас чазығын нимее салбин ползабыс,
Сын сағыстар пiстең тизер ырах…
Пiске, тiзең, кирек тирең нымах –

Амғы тустың сын тадиинаң ползын…
Кӱс алын! Ил чолыбыс пiстiң полар ырах!!!» –
Поэт, кирткен алғайға ӱгре тӧгiп,

Тосхырып тур чиде салған ӧзӧгiн.
«Алғыс ползын! Амды… хыл хомызым
Хостас кӧрзiн салааларның тай тоғызын – (790)

Ил хоол ӧзеннерiн холлап, сынап,
Хан чӧрiс пулбыразын сыныхтап,
Чағ чаныбыстың чанын чалтырада

Ис-сағысха сығар кӧреең кӧг чолын» –
Ил Пас солалығ хомысчы-кӧгҷi
Сығар пастаан Хан Тигiрнiң ызиин –

Холдаң кирткен хыл хомызы устиин.
Iргек пiстiг, устығ, ортын, сымалчығын –
Салааларның изерiзiн ойладып, –

Тикпе хырын хыл сӧӧлгеннең иптедiп, (800)
Таптанмала, кӧместең хыймырана,
Тӧртебе тӧңҷе хоолап-яңыланып,

Кӧг табызы ам на тӧреен паланаң,
Хырдаң хырға ойнанып, тоғылана,
Ил чазы чирiнҷе тарап сыхты Ӧкер…

«Андағ чiзе… – чӱрексiндi сӧсчi, –
Хылларның тiтiрезiнде кӧгҷi,
Хан Тигiр туйухтарынҷа ойлаанос:

Кӧрген-кӧрбеен хал сағыстың тызын
Сығар сала, чағ-чааным чылытча!

Хайҷы паза Поэт

Испеен ниме истіп алдым !
Кӧрбеен ниме кӧріп алдым !

Ис сууҷахтыӊ чар сол саринда,
Тӧртебе теен тағ хыр пазында (350)

Чайаан салған ӱлӱс хоостыра
Тоғас партыр ікі алып, таӊ…

«Истер кізее ікі чоох полбас,
Кӧрер кізее артых хоос полбас !» , —

Молҷана мында киртіске алчам,
Хахтана мин айтысха салчам, –

Кибелледiм хоостығ чоохтыға,
Алдан кӧрим киртіс чохтыға:

Полған нимені айтып салыпчам,
Кӧрген нимені киртіп салыпчам — (360)

Пір тамҷых таа мында чойым чоғыл!
Пiр алтам даа полза кӧйтим чоғыл!

Ӏкі алып, тибес, адалығ чох ползын,
Улуғ алып, тибес, хуттары ус ползын,

Кибір сӧӧлҷігіне кибіс салынып,
Алып чорығынҷа чатханым хағып,

Алны алыбын Хайҷы тіп суулирбыс,
Кизін алыбын Поэт тіп ааллирбыс…

Улуғ чоохтың пар тӱнiгi-хонығы,
Тiрiг аастың пар тадии-азығы: (370)

Очых-одыңнығ хазанах паарлан тур,
Тигiр тайығы ӱгренең хойып тур…

«Истек, – тибес Поэт чоох азынды, –
Кӧрдек, – тибес хыйғы салыбысты, –

Ызых чоох iзии – тартысха нимес,
Хатығ сӧс пiзиин – урусха итпес,

Сағыс ағынның чалбахтығ чайығы,
Кӧгiс ханының кӧглестiг айығы –

Изi пар кiзее истiг чадых чох,
Сағыс пар сыны саны чох осхас – (380)

Поэт чооғынаң кибелiс чазылып,
Хайҷы хағынаң хайлаанның ағыны –

Хайзы аарлығ ни алтын чох паанаң?
Хайзы толымнығ ни ахча чох тайиинаң?

Кемнiң хайы-кӧӧ кӧбдинең хағыл тур?
Хайзының саа-кӧңнi хамҷыос хаас хур?

Хайҷы кӱр кӧӧзiнең кӧгли артых ни?
Поэт сын сӧзiнiң сыйии ызых ни?» –

Ӱгре оортапчатхан хайҷының тоғын
Сырли сайбабысхан Поэт сӧс ооғы. (390)

Харчи-пирчи сунған азахтарын хаап,
Хайҷы, одың чоон отха салып, сағып,

Солбан чаараан иир сарығ сеек сӱрiп,
Хайнаан суғ iзиин чаймахха урып,

Хайҷы чооғын поос постаң салыбысты,
Кӧгҷi кӧӧзiн кӱңӱр хайнаң хағыбысты:

«Чирi пасти пӱдерде полды,
Чизi пасти тазарда полды,
Ах тасхыллар ағарыбысханда,
Кӧк тасхыллар кӧгерiбiскенде, (400)
Ағын суғлар ағыбысханда,
Азырлап-сегiрiп чӱгӱрiбiскенде,
Ағастар пазы томылып, тарбайып,
Ӧзiбiскен тус полып чададыр.
Кӧлбейерде чир ӱстӱ
Кӧк отнаң чабыныбызып,
Ойым-оймахтарында,
Кӧллер-суғлар толыныбысхан тус полған.
Сыннаң пӧзiк Ханым чир
Тур парған чир полған, (410)
Тигiрнең тиң чалбахтығ
Ханым талай суғ ах парыбысхан.
Ханым сынны олығли
Ах чазаа чайылыбысхан
Хадарған мал чӧрiп тур.
Ханым сынның пiр саринда
Ханым сынны идек пасти,
Ханым талайны индiре-чохтади
Улуғ чурт салыныбысхан
Улғаат чир чадып тур ба хайдағ. (420)
Килкiм чурт орнығыбысхан ортыда
Ат ибiрбес Ах пайзаң иб турадыр.
Ах пайзаң ибiнiң алнында
Алтын сарчын тӧзiнде,
Тоғыс хулас суннығ
Хамағында тӧлеелiг
Хан позырах ат турадыр ба хайдағ.
Алын азах турар чирiнде
Ах тас тӧзел парған чадыр.
Кизiн азах пазар орнында (430)
Кӧк тас тӧзел парған чадыр.
Ах пайзаң ибiнiң iстiнде
Хадарған мал ээзi,
Халых чонның ханы-пигi,
Тоғыс хулас суннығ,
Хамағында тӧлеелiг
Хан позырах аттығ Хан Мирген одырып тур…»

…«Тохтаадыбыстах кӱр салааларны,
Хан позырах аттығ алыптарыңны!

Мин искен полғам пу нымааңны, (440)
Мин кӧрген полғам ноо ухаанҷыл,

Ардабаан сӧснең хулах чуунған,
Илебеен иснең чӱрек изiнген,

Хараа чох ууҷа чазағ нымаанаң,
Хараалар азып чыллар хыйғазын,

Хан Миргеннiң ӱс кӱн тимненгенiн,
Ӱс кӱн арғаазын хада сӱмненгенiн,

Салған полған синiңӧк алныңда,
Иптеен полған пурунғыох чоохта!

Нимезi пар мында синiң аазыңнаң? (450)
Хайзызы мында синiң сӧзiңнең?

Ноо толғалҷығы полды синiң кӧӧң?
Ноо сӧс хоозы полды синiң ӧӧң?

Хайзы чорығына пасты синiң адың,
Ноо хал алығынаң полдың позың алып?» –

Поэт кiзi кӱр хылиин салды,
Тартыс чооғына хырт чол азыбысты!

Хайҷы кiзi чатханны аар иттi,
Кӧгҷi iстi хыртысха кӧӧп килдi,

Хайлап суулапчатчаң ырах чоох нимес, (460)
Кӱӱлеп салыпчатчаң ызых хоос нимес,

Андағ даа полза нандыриин салды,
Хырттығ даа полза алнын алын тур:

«Пурунда полған чонның азығын,
Алнында турған илнiң чазығын,

Хайҷы позым оох хайди тоғырлим,
Чатхан салып таа ноо мин оғырлим?

Полған ниме полғаннаң салымнығ,
Турған ниме турғаннаң толымнығ,

Алып изiнең хайди тиңнезербiн, (470)
Алып адынаң хайди мин чарызам!

Айдаң Арығ хыс алтын стол тарча,
Алып Хан Мирген чолына сыхча,

Ам азах алтында анда порастанып,
Ам арға кистiнде анда кӧлектенiп,

Хайҷы адымны андар сухчадам ма,
Кӧгчi позымны анда илет салим?

Кӱрлене килер ноом ол алыптар,
Тынымны хызар ноом ол халыхтар,

Истiг-чадын пирбес пу тiрiг кiзее, (480)
Халых тӧлiм турбас андағ алыхха…

Чарабас хылых ол минiң чонымда,
Идiлбес хылых ол минiң чанымда!» –

Хайҷы кiзi илебин дее азынды,
Кӧгҷi кӧңнiн пузухпин дее пазынды,

Iзiг чейнi оортап хурсаан чайды,
Хайнаан ӱгренiң чарбаан чiдi.

Поэт хылҷии мында хал хағылды, –
Кӧрҷең-исҷеңнiң хал тирии чазылды.

«Кӧрдек, – тiп кӧӧп тур iзiг чӱрее, – (490)
Истек, – тiп сӧӧп тур iстес киреен, –

Мына хайдаң нооза артых нымааң,
Мына хайзы нооза кӧптi чазаан!

Син, тiзең, аны хуу ла хобырдың,
Чахсаан сиссе аны прай ла алындың!» –

Поэт хал тириин тiзекке часты,
Кӧрҷең-исчеенiн алынға салды,

Компьютер аазы чатханнаң кӱӱлебiстi,
Тим-тимiр хазы илбекнең ааллап килдi –

Кӧрбеен харахнаң нымах ойналыбысты, (500)
Чазағ нымахнаң чатхан толғаныбысты…

«Кӧрген харах кӧре ле тайып тур,
Искен хулах искенге хайыл тур,

Нинҷе узах олған ибiрiлген,
Ханҷа харах кӧстер кӧйiп турған!

Хайҷы салған алыптар хылиин,
Иске хабынған ызых сӧс чiтиин –

Хайҷы артиин асханы ноозы пар,
Чатхан хылын сирткенi хайзы пар?

Искен полза, истеп халары кем? (510)
Чӱрексiнген сӧстерi ноода пар?

Илбегiнең чӧрген сын алыптар
Амғы тӧлнiң чӱреенҷе халыхтап,

Палғаан чечпезi ноо ханада пар?
Таптаан молады ноо хазаада пар?» –

Хайҷы кiзi изебiн изiн тур,
Чатханын, тiзең, тiзектең аар сал тур.

«Сӧсчi ползаң Хан Тигiр тадиин пир,
Хайҷы ползаң Ил Ханы ханын сал,

Хуруғ полба хоңалтых ӧдiк поос, (520)
Сағлығ ползаң хайда тӧстерiң хоос?» –

Хайҷы кiзi илектебеен чир дее ,
Кӧгҷi тiзiн ызырынмаан пiр дее.

Поэт кiзi тiзеен тӱзе турды,
Чырых хылиин пiрге пӱре тарты,

Хайнаан хал паары саан хахтабысты,
Хыңнаан хыл хайы паан палғабысты,

Кидер сунған чатхан хырин хапты,
Кӧгли килген сӧстер iзиин ойнабысты –

Хыйтли читкеннең илеңни турды, (530)
Ойға ойласханнаң кибеледi:

«Хан Тигiр чазызының тарғынағы чох чирде,
Хан Тигiр тоғылағы тоғылааны мӧң туста,
Парчанның пар полғаннаң алызығ-хойралығда,
Ах чарых чарылып, харалызып аххан туста,
Оох-теектер атомға путхалызып, пiрiгiзiп,
Илбектiг чачырастар кӱзӱрт-хазырт хағылып,
Хати-хати яңланызып, салғахтанып тимер,
Чуғ пiлбес оңдайынҷа iтклезiп пе, пырлахтанып,
(Сасхлаза-тегiлектене, нымырхаа тӧӧй харылып), (540)
Ортызында кӱн оос осхас галактикалар чарылып,
Хан Тигiр чазызынҷа пызыңнас хайхазынаң, —
Чылтыстарның тоозылбас хайнасханы чазалғаннаң
Илбектiгнiң сын хойнында ойнал тур чазыт ойыны…
Санны пiлбес, таңмаа хаппас хайдағ-да ла оңмас туста,
Салғах иннiг илеңнезi бе ӧӧркiлiг-тӱптiг синде,
Кiзi пiлбес, кӧстең кӧрбес мӧгiнiң таанмас саринда,
Хара ӧңнең Ах чарых суу улап кӧстеен сыр хоолында
Тӧреен осхас, сыстаан осхас Хан Тигiр тобырағынаң
«Пӱлес чоллығ» тiлге кiрген чылтыс аймахтың тозыны. (550)
Хайдаң килген, хайди сiскен кӱн тегiлектер саны —
Амғы пiлiс, амғы iстес ам даа олғанах синiнде –
Пос сағызын, пос хоостарын сынға санап, ойнана тур,
Хан Тигiрнiң мӧгi iзиин «Худай» адап хыңнана тур.
«Пӱлес чолда» кӱн оохтарын санап — чуртас читпеедег:
Полғанның ла чир тоғылаан кӧрглеп кӧрзе илеедедең,
Талай хумнары ооғастаң читпес пiрдең пiрге салза! –
Илбектiгнiң илбегiне сан сағыс сыдабас,
Хан Тигiрнiң мӧгiзiне, сур сағыс чiзiлбес…

Ана андағ ах чарыхтың Хан Тигiр тоғылағында (560)
Хат парған тобырағында, суғлан парған чарларында…” –

Кинетiн Поэт тохтабысхан,
Хыйғы салды олох кӱр табыснаң:

«Искенiң полза истирбiн,
Кӧргенiң полза хурлирбын

Хан Тигiрнiң чазых ойымын,
Хал сағыстың халых ойынын:

Харааллап-тӱннеп хағарбын,
Хайлап-кӱңӱреп саларбын

Пости полған Алып алығын, (570)
Хысти сапхан кибелiс чазығын…

Кирек пе ундар узарадып,
Артых чоохтың тузын тiмеледiп,

Мыннаң мындар хойралып одыра,
Тахтанарға артыхтанып-ходырылып?

Кӧңнiм-iстi хураалах сарын –
Кибеллеп пирим сонетке сарып!.. –

Чӱреемде кӧйген илҷi одын
Пирбеспiн пiрдеезiне – чох!
Полған на кибелiстi хобырып, (580)
Тадарлап ӱреннерiн сох!

Соғылған сӧзiн – мунзурухха!
Алғым чазаа сыхчадып – таста,
Тискеркi Ӏскеркiнiң чилi
Чӧpгic парыбызар ырах, арса.

Че полған на тiлбестег – сығырыс,
Кирек чоғыл хыйға тiллiглерге!
Холымнаң тӧреен кибелiс

Прометейни осхас ӧзелiс –
Че посха ла (мағаа ла!) тiпчем, – (590)
Илҷi оды… чир тамыс чӧрчем.» –

Поэт салған сонет кибелiзiн
Хайҷы пiлбеен хайдағ изерiснең –

Сӧс сооғынаң, арса, iзиинең,
Полтазынаң алай ноо хыринаң, –

Сӧс халығы мында ноо полҷаң,
Ис чарығын даа хайди сисчең? –

Оңарынып сизiнмин пол тур,
Поғдархызын алынмин пол тур:

«Килген чонның кибiр чазығы (600)
Хайдағ улусха тимнеен азығың ?

Пурунғы чоннаң – тахпах салымы,
Илбектiг улус чатхан хағынып,

Салҷаң полҷаң хараалар азып,
Хуйах тудына Миргеннiң Алып!

Син, тiзең, ынҷых суххан чiли,
Пiлбес кӧгнең мыны кемге ырли,

Ирнiң ирiдiп мында ирдеңнедiң?
Сағыс изiнiп табан таптандың?» –

Хайҷы кiзi ухчаанаң игiлiп (610)
Соған устиос сӧснең игебiскен.

Поэттiң чӱрее сiрлезе тур,
Кӧглес-айтыста халбасха тур:

«Истек, амды… пулбыроҷахты!
Тапсағластар хоңыроҷағын:

Дыр бул щыл
Тадарлап
Чыл пол тыр…» –

Орхаңнабысты сӧсчi кеенiнең.
Аза тарты кӧрҷең-исчеенiн, (620)

Суни пирдi хыйҷы алнына,
Сӧстер хыстып мониторына:

«Кӧрдек, кӧгҷi, пiдiрлер пiзiн!
Систек амды тӧстiктерiнең:

Хайда аффикстер… сызыролығ?
Чарғы даа салар ханнығ-оолығ!»

Кӧлегiне кӱлӱк кӧлендi,
Илбегiнең ис иленiбiстi,

Хазарта тарты сырай-сӱрӱнi,
Хызара килдi идi-чаны: (630)

«Пiдiр чорығында порастантум,
Пiчiк хығырҷаң пiлiзiм чох,

Хырала килген чыхчома
Уйадым хайнал тур, оғылым!» –

Хайҷы кiзi изi чохтанды,
Кӧгҷi кӱлӱк кӧӧнең чох полды.

Салғахтаныбысты алых алии,
Хохталыбысты ызых хаалии! –

Поэт ам даа стиғын салып тур,
Асхан-алғанынаң тапсанмох тур: (640)

«Тайғаның ниик тӱн тӱбiндегi
Тыплама амырның Ил кӧӧ
Хузух час торымы тӱклееннең
Хыр яңын тоғылантча сӧӧ…

Арса, мин аннаңар, хол салып,
Айманаң теертчем суғны Тӧӧ,
Чайаанның амырында оортап
Пiрее час торымның сын кӧӧн…»

…«Тохтаап турдах ай кӱр оол кiзi,
Сынап кӧрдек пу ханаттығны – (650)

Читi хылнаң кӧглес кӱӱлезiн,
Хайлабыстах чатхан хооладып!» –

Хайҷы кiзi тызын тыытчадыр,
Тахпах узы хылиин уупчадыр.

Тадар табан Поэт алығы
Идек тудына, хойнын салынып,

Чатхан хылынҷа ойладыбысты.
Салааларын хыймырадыбысты.

Пiрсiн тартынып, iргектеп,
Устиинаң хапхлап, орталап, (660)

Изере тарты поза паан хылнин,
Тӱзеде тарты яңылас сiлиин!

Ухаанҷылас тӧс хахтана,
Поэт хати кӧӧн тахтана

Мыннаң артых паза салынмаан,
Хоза хыллығ чатхан хабынмаан,

Кӧрҷең-исчеен пазох хазырып,
Толғабысты ырҷы сағылын:

Ирнiң тахпаан искеннең хағып,
Iргек хылии чылииның сарыны (670)

Ағас хомызы тӧстең суурынды,
Ағлахти кӧг чазаа чайылды…

«Сарығ тууп маймаамны,
Сайға паспаанда суурбаспын,
Сағынған хызымны албаанда,
Сарығ чорғамнаң тӱспеспiн.

Хызыл тууп маймаамны
Хумға паспаанда суурбаспын,
Хынған хызымны албаанда,
Хызыл чорғамнаң тӱспеспiн»… (680)

Хайҷы кiзi миизiн изiп тур,
Чӱрек iстi чоғын тобыр тур,

Хайхаан тiзе чiг хайхазы чох,
Уххан тiзе пiлiс тоғы чох,

Артых-пузух паза чоох тутпин,
Анзы-мынзынаң ӱтеертiнiп,

Кирегi чохнаң сурағлап тур,
Тузазы чох чоох толғап тур:

«Ис сууҷаах тамҷаан амзааносың,
Тӧртебе сын тағ пасханосың, (690)

Сағаа олар хут пиргенос, таң,
Мынҷа син хыйғааң салғанос, таң.

Худай салған толығ толынзын,
Чайаан пирген хайығ хайынзын!

Тӧс Алып, кӧргенде, сӧзiң пар,
Кӧг Алып, искенде, хағың пар,

Хайлап-тӱннеп мыннаң мындар
Алғас сынын сағаа салыпчам:

Артых салымнығ санға сахлат салба,
Илнiң алығын сӧснең чир оохтатпа…» – (700)

Сӧстiң туйуғын тохтадыбысхан,
Айтыс-тартыс чанын чабырған…

Поэт тее хылии ынабысхан,
Азах узынаң хахтыныбсхан,

Тӧртебе хырның холларынҷа,
Чатхан артына путтарынҷа,

Хайҷы артхан тимiн салынып,
Пилге артчаң номе-ноо тудып,

Инчелер амды амыр инiснең
Улуғ чоох полған илбек Тиңiстең. (710)

«Айаным, айан, айан… ай-тидiр,» –
Оларны хооп парча тiгi… Хан Тигiр!

Хайҷы паза Поэт – айтыс алны.

Амды сын чоохтың азығын хахтап,
Пурунғылар хуйағын хыймырадып,
Хайда полза ээн-аастазын сулғап,

Пастапчабыс чозахти айтыс чоох!
Кемнiң ырых арали салылғаны хоох
Чуға полза, мынаң мындар парбаңар:

Хайҷы чайаачы алыбы-тӱменi
Паза пiрсi илбеенең сығызар!
Талбах чӱрек кiстеенiн тығырар,

Чара тартар! Хайда полза – чуғар: (310)
Хала парзар иб ээлiг чалғызааннаң –
Посуда тасхахтары сыңырир,

Чатхан полза, хылларынаң тартхлир,
Уйғу пирбин чiг сағыснаң сасхлир:
Нимезi полҷаң, йастразы пу… соолған?!

Хайҷы, Поэт – Хан Тигiр палалары,
Тайма чирнiң илҷi оңдай хуллары –
Сӧл чазы чирде сағыстар тарадып,

Ӧңнiг-сiлiг сӧс хоостарға путхадып,
Чуртас чоллары тартылған iстернең, (320)
Чатхан хыллары алығын алғи,

Нымах ызиин киптебiсче чӱзерлеп! –
Чох полғанға тын хабынын суғар,
Полбаанынға полғанын таптырар,

Читi хылны читонынаң хадар,
Читi кӱннi читонға читiрер,
Сӱрмес полза, алтоннаң сiлiглир.

Талбах атты талбағынаң толғир –
Хырдаң хырға чир ойызы iзиин
Толғадып, кил, хостозынаң парир!… (330)

Поэт, Хайҷы… алай хайҷы-поэт,
Олаңай ла сӧстер ойназы, — тирзер,-
Че Тиңiсче ызладылза сонет,

Хайҷы кӧңнiн ил хабын даа хассар,
Он тӧрт строкаҷа сӧлiнген хоос чолын,
Хостап-сӱрiзiп аарда даа таппассар!

Шекспирни бе, Петраркани ползын,-
Хайҷының аазынаң чир дее чухтыр полбассар!..
Нимезе, артых чооғымны тохтадып,

Илбек пiр соң тартыс киреен саларда – (340)
Хайҷы Поэттең тоғыр айтызарда,
Мин дее, таңмалап кил, кӧг алығын алчам:

Чорт парчатхан кӱр-ямбымнаң тӱзiп,
Ат алыстырып, чорығынаң позып,
Пасха кӧгнең узаратчам романымны –

Илбектiг Дантенiң дее хобылын тастап!

Ӧӧн сурығның узарадылғаны

Iзе, тӱктенерге, сӧс поохтадып,
Кем дее полар! Кем дее пiлер кибеллеп, (170)
Уум-аам аразында хырт ямбты-даа изерлеп,

Чазап, сӱрерге жанр полталарынҷа –
Пiрее сӧс вуз-тығ ползын киизiне сулғап:
Анда профессор Карпов пiске чоохтир

Хайди глагол, тiллернiң чоохтағларында,
Сӧстер хаталызын пиктеп, иң соон тудар, –
Кибелiсчее – тузаланҷаа анда!

Пiстi, тiзең, роман iстегҷiлерiн
Пасха ухаанҷылзар – Бахтинзер чӱгӱртче,
Аннаң артых, парчазы толдыразынаң (180)

Чӱрексiс-миистiгнi паза соң оңнабаам,
Паза чапсығына тоғазығ оң полбаан! –
Роман iстi аймахти матырларын

Гомер салған пурунғы нымахтарынаң
Тиңнеп, синеп сағамғы ызыхтарынаң –
Роман хыйғызын эпостаң пасхалап,

Хыйға таңмалығ, сағыстығ ил тоғыс
Пу наазында мағаа учурабаан!
Мин дее, чiзе, хоңалтых тiлбiреезiмге

Киречiли сомнап салим кинденi (190)
(Мына пастағы, тирбiс, «медиа» хостозы,
Романның адынаң сурлана килген хоозы!):

Илбек Бахтиннiң чазыт сахлаттарын,
Изерiс изiн кимiрiп тайнаанынға
Наука улустарынаң iзестiг чолабит! –

Ил сағыстығ, чуға тыннығ хуттарын
Хайзы ухаанҷыл хам кӧре таппас,
Мында, тiзең, Сибдейек кинде хабынып,

Ирткен чылларның тадиина сулғана,
Сӧстең сӧске илбектiг хылых алынып, (200)
Хаҷан-да, чиитте, талбыраан чӱрее! –

Тадарларның пу чарыхха тӧреенiн
Киречiлир кирек таңмалығ ил чайаачы,
Роман хостозын тигiрзер улап!

Бахтин, тiзең, иптеп пирген кӱр кӧӧзiн –
Ил чооғыңны кибелiсти саларзың, тiп,
Чир ооғастарның харах оозы оохсын:

Хайдағ харапасхаҷыл… медиа-роман
Кибелiсти тiк салған Сибдей соолған!
Нымах iстiнең айылғанос Алып! (210) –

Мискебiн тiп, аданып, орыс чооғынаң
«Машина кузовына» алтамнарнаң хаалапчам,
Харбахтанып Бахтиннiң пӧзiк пазына:

Романның жанр хойии ил хазанында
Хазыр хайығнаң пызар аймах полталар,
Че чоохтирбын… сюжет чох полар, чох! –

Хат алығын толдырып беллетристикаа
Пiр салым даа салбаспын – андағ оох
Чоох-чаахтарнаң айғасчатхай «блондинкалар», –

Хыныс романнарын киптепчеткен улус, (210)
Сорах пiзiн китеен тӱмен аймағына
Чарба осхас ӱгрелiг полар тадиинаң!

Мағаа, тiзең, тӱскен пасха ӱлӱс!.. —
Хакастарға сылтана, чонның адынаң
Таңма сабарға Тигiр чоллахтарында:

Гагарин одыр салған ызыхти хостоны
Санға ала, ХанТигiр наа пiлiнiзiн
Чарлабызарға … библиядаң азырып,

Ӱгредiг – наа! Хылыныс – наа! Киртiнiс – наа!
Пурунғылар хыйығ хыйғазын сӱӱп, (220)
Пiр хобылға – романға сӧснең ӱӱп!

Мында мағаа хам-Ванга харах чох
Пирче ӱлгӱ, хуйағ артча, ил кӱс,
Ил сағыстығ артығын таллапча –

Пасти олох… кӧстерi чох Гомернең,
Сӱрiп ызых аттарның Ээннiг Аазын,
Хостааны соонына суни пире Баиннi:

Солбан чылтыстың хойнында хыныс
Тӧреенiнiнең чарлап парчан Чайаанға!..
«Илбек Ил Тигiрҷi – Великий Тенгрианин» – (230)

Сибдей салча паза пiр соң «умағын» –
Пастап салған пос блогын интернетте!
(Сағам анда ол… чалғызаан кӱлееттiг)

Тадарның азыр холынаң сығыра
Компьютер миизiне ойласчахан тапсағ-
Тапсастарның аймағын кӱре-хазып,

Адап, салар тузы читтi роман тiл-аазын, –
Сағбазы чазыдын саннаң санап пастирбыс:
Кибел тiннiң тын пазызы – ил ямб –

Пурнап ол чорыхты иң ӧӧнiне санирбыс! (240)
Анаң за: ӱс чоллағ строка ойғалыстары –
Пурунғы Дантенең кӧглес чайхалыстары;

Тӱгдӱр састығ хара сӱрӱннiг орыс
Санға кiрче! Сылтағли Пушкин адын
Онегиннең хости ӧңнендiрчебiс;

Баин-ӱгретчiмнi адирбын хайди даа!
Хазах табан тадардаң – пiр тандем –
Пiр хоостығ приницптi илбекти пӱдiрче,

Оларның iкi пизi чаҷын-ручкалығ:
Аннаң артых ил тирiглер кӧрбеен, (250)
Аннаң пасха Хан Тигiр читiрбеен.

Мағаа за тимiр миистернең айғазып,
Ӱлӱс тӱскен компьютер поза паан
Тiнiн тударға азып жанр наа:

Кибел чолларына путхап исчең-кӧрҷеен
Роман чазарға «медиаа» кӧсти!
Кӱлӱк Бахтин ах сағызын кӧргли

Сынға салчам романның танығларын:
Кӱндег пiчии ползын (алай – эпистолярий),
Арса кибелiс хобылы – сонет, (260)

Газель бе таххалузынаң хада,
Хынза тахпах, хазах частушкаа сабыхсып,
Ыр-сарыннар ӱнненiзер сах позынаң –

Чатханнаң ма за, хомыспынаң паарсазып.
Алай ба алып чорыхтарын сиип,
Усхундырып парчан пурунғыларны

Хан Тигiр чылтыстарыннаң хада
Умах саларбыс хайыбысты кӱӱледiп –
Ол даа оңдай хуйахтанғаны пар!

Кирек полза, хат айығын иптеп, (270)
Хыныс чозағы чодаларын хоостап,
Ырых ызиин – «махорказы хатиин» –

Чыс хабына, саларбыс наа ойнас:
Сибдей мында пiрдеенең туртухпас!
Пар позы тiрiг хайынызын хаап,

Салар роман ызых сӧстернең чаап!
Пiрееде Навои кiрче уйғаа –
Хырлары пис салаалығ (пис поэма!)

Ызых хылҷии тын-паарыма сыхча:
Ортын Ӏскерi кибiрi оңдайын (280)
Тадарларға, арса, артчаң хоғдайын! –

Пис алыптығ нымаа чох полза – оох,
Чох-чоос синнiг пол парчадар ил пайы,
Хал ямбтың даа туда чӧрзе тiн тайиин!

Япон чоннарның танказын хахтап,
Тадардинең салҷаң ма, таң, хатап?.. –
Аймах сырлар сурлан тура мольбертте

Чӱреем толча ил парыстығ иретке:
Компьютер хоостағлары, йуу, илееде!
Сомналған стих, тiрiг строка толғалызы, (290)

Ӱннендiглiг кибелiстер пулғалызы,
Кӧрҷеен сани алза – ам… видеопоэзия –
Наа кибiрлiг ойғалыстар киптелiзi,

Харах сомнары суурылған изерiс
Кӧрҷее-исчеенiң-хығырҷаан толғап…
Пысчаа полар пу… медиа-роман !!!

Сағаа за, хығырығҷы, аны сызырҷаа –
Оңнап алҷаа чiг мииске артылча,
Пiлҷее: тадар табан тiп аны толдырған!

Хан Тигiр ойығы парчанын сундырған! (300)

Ӧӧн сурығ…

«Роман сылтаа нимее полҷаң?» – ноғааҷах
Пiрее туста, арса, сурастыриин салар, –
Хыйғааҷағас оңарар: пу тиктең нимес!

«Роман полтазында – амғы нымах хуйағы! – (110)
Ол сизiнер, – че… чиит улус оңмас,
Изере чiзiле килчеткен пiдiрлер унағын;

Анаң, чiзе… олаңай ла арғаас тӱгi
Пил-оорха сыртыларынҷа тараан:
«Кемге кирек кибел улуғсырхозы?» –

Хыйа тастир Сибдей палғаан полтаны,
Хараа-кӱн ӧӧрткiлiг ухаанҷылас тӱзiн
Нимее салбас! «Кiзi чуртазы – тозын!

Маң чоғыл-ал, мағаа хурсаамның суун
Суғарып таа, ахча сыйли читкен ползаң, – (120)
Туза! Андағ чахсаа мин дее чазарбын стол!..» –

Хайди-да, пот, пiди сӱректетчедiр хол
Чуға пiлiнiс сағызахты сӱӱп…
Че тууп уған чiли сӧс халынын хапсаң,

Ирткен чылларға тимiрленген чон,
Ил амырын таллап, тығылысча ундар –
Хан тигiр чолынҷа субалысча! Хайдар? –

Чапсых сурығ хыниинаң хыйтлатча,
Че – ноо нимее?! Хайдағ андағ тайма
Сократты тартыстарға тартыпча? (130)

Платон ӱгренҷiнiң хыйғазын хычытча?
Илбек философ Аристотельнi хада!
Ухаанҷыл Диогеннi… бочкаа одыртып

(Тадарлап «бочка» ноо полды ни, йастра! ),
Пiрсiзiн – Александрны ! – сӱрче
Кӱн чарии осхас Кришназар улап…

Илбек Тайма, хайдағ-да толғап ойын,
Ноға-ноға тахтан тур иргi позына:
Онар-чӱзер-муңарлап хыйға оғын

Чазандырып, киптеп, киндегледiп! – (140)
Тадараларзар хойлар чiли сӱрче!
(Алай Сибдейге ле iди пiлдiртiпче?)

Парчан адалған ма, адалылбаан улус,
Тайма хазанында пулғастырылып,
Чiбес-тоспас алғайында пызырылып,

Пiлiс хатиинаң пирiлче пiске –
Хойлар сӱр чӧрчеткен тадар истiг кiзее…
Нимее кирек пудурғы «Метафизика»?

Олохтаң даа маллар оттап полбас,
Чiбес, испес, чӱрек хаппас ол… «пизика». (150)
Сибдей, тiзең, мал пайына хайбаан,

Ис суғ-малҷылар хазында тӧреен полза,
Ноға-да ла сарнирға тартылҷаң –
Кiчиҷегес Ис суунзар чӱгӱр килiп,

Чоллахтанчатхан пулбыростың ағынын
Чӱреенде ол хыңнандырып пастаан:
Тайға iстiнде кӱӱлесчеткен прай тiрiг

Кӧглерi… сууҷах салғахтарынҷа толғанып,
Ӏрiмҷiгес хылларында ойнанып,
Кӧрҷең пол парған оолағасха сиип, (160)

Пызып, хайнап, тапсағларға пiрiгiп,
Пӱдiр пастааннар сарыннар аймағын.
Олған тузы ах чарыхсар хайбағынып.

Арса, аннаңар, тапталча пу… роман?
Тадарда даа чуртапча нооза чазыт! –
Тадарлар даа тутчалар поза паан

Ил ағынның хыйғазын сӧснең чазып!

(Алны чоох)

Мынаң мындар строкалар чӱгӱртерде
Пичелде дее нимес, че сағысха тӱсчем:
Парчан чонны хати ӱрӱктірерде

Илбектіг Дантені сала хостас чӧрчем —
Ӱзерли чол чӧлленген хобылларда
Тадар табан хуйағын ма кӧрче ? (60)

Илбек Баин Пурунғызы чылларда,
Пос позына ызых хуйах кӧр чӧріп,
Кибелістіг романын пик чазирда

Тӱгдӱр хазах поэтке хул даа полып,
Тимде полған тадар сӧстернің ағынын,
Пудурғы «ямб» кибеліс чориин хобырып,

Сӱректедерге, соонзар даа хайбағынмин…
Сибдей ползын (алай, итсе, пасхазы)
Че «соом туйух турзын» тіп пурунғыдағы кибірнең,

Тадар сӧстерінең палғап роман полтазын, (70)
Хан Тигірге киречілеен: «Мына —
Солбан иртезінде тоғазығның салтары…»

Сибдей, тізең, хыстырып хатына,
Часхы килзе, малларның тизек-арығын
Хырып… чӱрек ӧлӌең ол аалның чызына.

Че хат чахии — хазинаның мал арығы:
«Ап-арығ чадын хой-пызо-інектерге кирек !..»
Тадар поэттің Сӧс сілиин, Ил сағызын

Оңнап, піліп пе, сизініп кӧре — поғдархирға
Хат чонының пірдеезі сизінмеен. (80)
Іди сала орайлатчам, аал ибіре чӧре…

Амды пастапчам пу романны… Мин итпеен
Хол тоғызы мин дее чох іріпче
(Хазаа мал арығын кем не кӱзіп пілбеен ?),

Че пу сӧстер изерізін Сибдеек пӱдірче
Хайбағына олох ла Ренессансха:
Пу даа чирде тадарда тӧріпче !

Тус теезі хоостыра читче амды… хакасха
Пурунғы Дантени осхас илбек хылыныс —
Хакас тілі тепклен киле Ээн Аастаң, (90)

Кӱлімзіреес Сибдеектің тістеріңде хыстынып,
Чарлап тур Сӧс кӧрбеен тадарларға піди:
«Чил чорыхтығ Ах сағыс пар пораадына алтана,

Чир ибіріп, кинделерні ніндіп, ызиин хахти,
Сӱре килче Ил Чазы салбыхтарынӌа
Муңар саннығ сӧс ооғазын санап…»

Іди сӱректеп килген оох підір чолларымӌа,
Хати-хати халбастана пас чӧріп,
Сананып таа, арса, алданчам Чир-Чайаанға:

«Тігі чирнің Ил Ханына син пирібіс чахығ — (100)
Сибдей тіп тадар оолның кӱр хуйағын
Ардадарға, тибес, ам даа сала ирте !..»

Мин зе — оортана Хан Тигірнің алғайынаң —
Чатхан хылларын теертіп тілбірим,
«Им-том ползын ! » — тіп чоныма сарним

Чӱреемӌе, паарымӌа ойлаан сӧстер ызиин…

Хан Тигiр чоллама чӧрiстiг, кӧрҷең харахтығ, исчең хулахтығ кӱре-тыннығ тадар чонына чайала парчатхан кибелiстiг пастағы медиа-роман

Кiрiс

Чӱрек ізии чамдығы соода парып, (01)
Чӱрек хылииның ағынын піле тура,
Тадар табан кибеліс ипти салып,

Сӧстең сӧске артығынаң хысти саба,
Пурунғылар хыйғаларын аданып па,
Амдығының алаамдырын хати ала,

Пастабысты, илбектіглерге кӧгізіп,
Пос посха ӱтертістіг роман.
Тадар чонның амдығызының кӧбізі

Хакас тілнең посты хуйахтанмаан — (10)
Килкім саннығ чоннарына хостана,
Пос тілін саңайынаң ундаан.

Хайзы, тізең, кемге полза хоптана,
Пыролап, кил, парчан ибіркілерні,
«Тӧреен тілім – хайран тілім !»- алдана,

Пала-пархазын орыс пілігӌілерінӌе —
Москва ӱттеріңӌе чӱгӱрініп, чалғана,
Китеп чӧрче хыйғалар ізіктерін…

Сала кӱлӱгестері зе, сананып,
Компьютер чирі чидіп кініне,
Туғаннарға, web-money — нең тузаланып, (20)

Пілбес сырлығ ахчалығ кӱзінең
Тадар чонны сала ӱрӱктірче:
«Электронка» теен нимені тӱзінде

Ол тӱзебеен, че сағыс пӱдірче:
«Мин ХАЗНА тӧстирбін… Интернетте !
Хыйға апсағас Сорос ӱӱп пілче !

Саны чох илбек ахча — ізебте !» —
Тадар табан чіг миизін ізітче…
Мағаа, тізең, хайран чалғыс поэтке

«Постмодерн» теен тусха киречее (30)
(Пос посты Сӧс синіне илектеп)
Андағ тылаас кибелні тірітче !

Че матыр сӧстер ағынын сӱректеп
Пастир киректе алданӌаа парох:
Иң пастап, чазап талбах чӱректі,

Хыр сапхалах пас харазы оох
Тадар табанның миизін ипти алып,
Ӱр тахтанминаң пазырам амох:

«Сойан тағлар хырлары Сыхпа паары !
Тыттығ хырны аданып хайди даа ! (40)
«Чазой» тіп ойымны салиӌах таа кӧр парып !

Илбектіг чоохха кибірли ам даа !
Хыйғы сала кибелепчем піди
(Пу сӧстер чӱреемде хаӌан даа !):

«Ин пастағы тӧрееннең полған — Сӧс сілии !
Сӧс сілиинің хыйғызы полған «Сибдей !»
Сӧс сілиинің артығы полар… Сибдейдең !.. «

Пу сӧстер изерізіне моорсымаан кидей
Хакас унахтаң табылар илеедедең,
Че… чазырбин за чоохтирбын: Сӧс Ээзінең (50)

Хылыс чіли хуйахтанған сӧс ағынын
Илбек Баиннің холы читірген —
Пурунғылар салған нымах аймағы !!!

Мағаа олар килкім иңні полған !